کد مطلب:38425 شنبه 1 فروردين 1394 آمار بازدید:27

گنجینه پرسمان » اهل بيت

از امام صادق 7روايت شده كه

روايات فراواني از پيامبر و امامان دربارهء مذموم بودن شطرنج آمده است . به چند نمونهء آن اشاره مي كنيم :

1 پيامبر6فرمود: (1).

2 باز فرمود: (2).

3 باز فرمود: (3).

4 امام صادق 7فرمود: (4).

5 امام صادق 7فرمود: است >(5).

در قرآن آيه اي در خصوص شطرنج نيآمده است . آيه هاي ذيل را ملاحظه بكنيد

آزمايي ) پليد مي باشد و از كارهاي شيطان است . از آنها دروي كنيد تا رستگار شويد. شيطان مي خواهد به وسيلهء شراب و قمار در ميان شما عداوت و كينه ايجاد كند و شما را از ياد خدا و از نماز باز دارد.(با اين همه زيان و فساد و با اين نهي أكيد) خودداري خواهيد كرد؟>.

مادي ) براي مردم در بردارد, ولي گناه آنها از نفعشان بيشتر است >.

از اين آيات چند نكته استفاداه مي شود:

1 خمر و ميسر (قمار و شطرنج ) از كارهاي شيطان است .

2 موجب تفرقه و دشمني و كينه بين مؤمنان مي شوند.

3 مانع از ذكر خدا و نماز مي شوند.

4 مضار آن از منافعش بيشتر است .

كلمهء در اين آيات به معناي قمار مي باشد,(6) ولي طبق برخي از روايات شطرنج و نرد از مصاديق شمرده شده است . بنابراين وقتي قمار حرام باشد, شطرنج و نرد نيز حرام خواهد بود.

از امام صادق 7نقل شده است : و هر آن چه با آن قمار انجام شود, همه از مصاديق ميسر است >.(7)

تاريخچهء شطرنج

شطرنج از بازي هاي بسيار قديمي است كه براي اولين بار در كشورهاي آسيايي (ايران يا هندوستان ) به وجود آمد و با گذشت ساليان بسيار امروز از بازي هاي بسيار متداول جهان است . يكي از محققان به نام شطرنج را اختراع ايرانيان مي داند كه بعدها به هندوستان برده شد و پس از سال هاي متمادي به عنوان يك بازي جديد به ايران باز گردانده شد. ولي از مجموع نظريات مختلف بايد گفت كه هندوستان مبدأ اصلي شطرنج بوده است و از آن جا به ايران آورده شده و در ايران به نام شترنگ معروف بود و پس از استيلاي اعراب بر ايران معرّب شد و به نام شطرنج مطرح گرديد. بزرگمهر پس از حل بازي شطرنج , بازي ديگري به نام نرد اختراع كرد و آن را به هنديان عرضه داشت . بازي شطرنج به وسيلهء ايرانيان در ميان اعراب رواج يافت و به وسيلهء اعراب به اروپابرده شد. به نظر عده اي از كارشناسان اولين بار اسپانيايي ها آن را از اعراب آموختند و كم كم در تمامي اروپا گسترش پيدا كرد.

امروز مسابقات شطرنج در جهان رواج يافته و براي آن مسابقات بين المللي ترتيب مي دهند.(8) شايد بعضي از روايات كه در مذمت شطرنج وارد شدن , به جهت اين بوده كه مسلمانان وابستگي فكري به كفار پيدا نكنند و كم كم و تحت تأثير فرهنگ مجوسيان واقع نشوند. (9)

فضيل مي گويد از امام باقر7از اشيايي كه با آنها مردم بازي مي كنند مانند نرد و شطرنج پرسيدم , حضرت فرمود: هرگاه خدا حق را از باطل مشخص كند, اين بازي ها در كدام قسم قرار مي گيرد؟گفتم : جزء باطل محسوب مي شود سپس حضرت فرمود: تو را چه به باطل (10)؟!

حكم شطرنج از نظر فقهي :

حال بايد ببينم بازي شطرنج و ديگر بازي ها آيا حلال هستند؟ شكي نيست كه اين گونه بازي ها في الجمله لهو و لعب است و بازدارنده از ذكر خدا است . كسي كه ساعت ها بر سر ميز شطرنج مي نشيند و بالاخره نتيجه اش اين مي شود كه يا از طرف مقابل مي برد و دستش را به عنوان پيروزي بالا مي برد و يا بازي را به طرف مقابل واگذاري مي كند و سرافكنده , صحنه را ترك مي كند, چه چيزي عايد او شده است ؟! همين طور بازي هاي ديگر. اصلاً بازي هايي كه در دنيا مرسوم است و مسلمانان و غيرمسلمانان انجام مي دهند و وقت ها و فرصت ها و پول ها خرج آن مي شود, نتيجه اش چيست ؟

نكته مهم : تذكر اين نكته بسيار لازم و ضروري است كه بين ورزش كه براي بدن و روح مفيد است و براي هر انساني ورزش و نرمش و تمدّد اعصاب , روزانه لازم است , تا بدن سالم و شاداب شود و بين بازي فرق است .

فرق بين ورزش و بازي :

ورزش در لغت به معناي اجرا كردن تمرين هاي بدني به منظور تكميل قواي جسمي و روحي است (11) بازي در لغت به معاني سرگرمي به چيزي , مشغوليت , تفريح , لعب , قمار, و ورزش آمده است .(12) بنابراين فرق است بين ورزش و بازي . گرچه بين آن دو از نسب اربع است . هر ورزشي بازي است , ولي هر بازي ورزش نيست . ورزش مساوق با رياضت است .

بنابراين ورزش , بدن سازي و پرورش روح است كه هر انسان بايد روزانه چند لحظه اي براي سلامت بدن و روح خود ورزش كند, مثلاً نرمش يا پياده روي يا واليبال يا فوتبال به اندازهء لازم , به منظور سازندگي بدن و روح انجام دهد.

ولي هدف بازي اين نيست . ممكن است بيش از اندازهء لازم و ضروري بازي كند و خود را سرگرم كند و وقت را به بطالت بگذراند و بدن و جسم را خسته و كوفته كند. كسي كه ساعت ها بازي مي كند و خود را به آب و آتش مي زند, بديهي است كه فوق ضرورت و نياز, خود را به زحمت مي اندازد, از اين جهت در اسلام دربارهء اين گونه بازي ها واژهء لهو و باطل به كار برده است . از ديدگاه اسلام انسان براي هدفي خلق شده است و نبايد ساعات بسياري از وقت گرانبهاي خود را در مسيري كه خلاف آن هدف است , تلف كند. (13)

بنابراين ورزش به اين معنا كه عرض شد, لازم و مفيد و خوب است , ولي بازي و ورزش هايي كه امروزه در دنيا به نام ورزش مرسوم است , خوب نيست , چون مصداق لغو و لهو و گذراندن وقت و مشغوليت ذهن و خسته كردن بدن است . چه بسا بازي كناني بعد از شكست , تا مدت ها ناراحت هستند و بعضي خودكشي مي كنند! از نظر فقهي و شرعي ورزش به معناي حقيقي كلمه در صورتي كه مشتمل بر باطلي نباشد, اشكالي ندارد, خواه ورزش هاي جسمي باشد يا ورزش هاي روحي در صورتي كه معناي ورزش صدق بكند ولي ورزش هايي كه مشتمل بر باطل است , مانند اين كه پول و مالي را در ميان بگذارند و قرار بگذارند هر كس در اين ورزش برنده شد, اين پول يا مال از آن او باشد, اصطلاحاً به اين كار قمار مي گويند و گرفتن آن پول حرام است و أكل مال به باطل است ,خواه بازي همراه با برد و باخت مالي , با آلات قمار باشد يا با آلات شطرنج يا با توپ و يا با وسائل ديگر گرچه اصل بازي (ورزش ) بي اشكال باشد, كه خود جاي بحث دارد, اما گرفتن آن پول حرام و أكل مال به باطل است .(14)

در اين جا اين بحث ضروري و لازم است كه آيا هر نوع كار لهوي حرام است ؟ از آيات قرآن استفاده مي شود كه لهو مذموم و ناپنسد است , اما حرمت آن بستگي به آثار و تبعات ديگر دارد. .(15)

شايد نتوان گفت كه هر لهوي حرام است . البته لهوهايي كه تحت عناوين ديگري مانند شباهت به كفار و مجوس خوردن مال مردم يا فساد يا باعث ضرر به نفس يا ضرر به غير باشد حرام است .

به طور خلاص : ورزش جسمي و فكري به معناي واقعي كلمه لهو و باطل نيست , اما بازي هايي كه از مرز ورزش بگذرد, از مصاديق باطل و لهو است , ولي هر باطل و لهوي حرام نيست . و شكي نيست بازي هايي كه براي سلامتي جسم و فكر مفيد است , اگر افراط وتفريط در آنها نشود و مشتمل بر باطل ديگري نباشد, حرام نيست . كلام امام خميني (ره ) دربارهء لهو و باطل , امام صادق 7رمود:

امام خميني در ذيل اين روايت فرمود: (16).

نيز ايشان دربارهء فرمود: .(17) اين كه امام 7فرمود:(18) دليل بر حرام بودن هر باطلي نمي شود. بنابراين نمي توان گفت هر لهوي حرام است . نيز نمي توان گفت هر باطلي حرام است , بلكه بسياري از كارهاي لهو و باطل را انجام مي دهيم , ولي چون مفسده ملزمه اي ندارد, حرام نيست درصورتي لهو, حرام است كه مفسدهء فراگير و غالبي داشته باشد, مانند رقص و موسيقي مطرب در مجالس لهو و لعب . مرحوم نراقي در نرد, شطرنج , اربعة عشر, بازي با انگشتر, بازي باگردو و تخم مرغ و... را از آلات قمار مي شمارد و مي فرمايد: تحريم قمار اجماعي است . ولي در روايات اشكال مي كند و مي گويد: آنها دلالت بر حرمت قمار ندارد, بكله بر حرمت يعني مالي كه بر سر آن برد و باخت مي شود, دلالت دارد.

ايشان در پايان , بازي با آلاتي را كه مخصوص قمار است , مانند شطرنج و نرد, حرام شمرده , حتي اگر بر و باختي در آن ها نباشد. وي مي فرمايد: صدوق بر اين مطلب تصريح دارد, بلكه اجماعي است .(19)

شيخ انصاري (ره ) در مكاسب محرّمه در مورد بازي كردن با آلات قمار بدون فرمود: صدق قمار بر اين گونه بازي كردن مشكل است , چون قمار انصراف دارد به مواردي كه همراه با باشد. در پايان بعد از ذكر روايات مي فرمايد: بازي با آلات قمار, حتي اگر در كار نباشد, حرام است .(20)

فرق بين قمار و شطرنج و نرد و ساير بازي ها قمار در لغت به هر بازي كه در آن شرط شود برنده از بازنده يا از شخص ثالثي چيزي (مالي ) را دريافت كند مي گويند(21). نيز به قمار گفته مي شود; يعني به هر بازي كه شرط برد و باخت درآن باشد.(22) شيخ انصاري در مكاسب فرمود: مراد از قمار, هر مسابقه اي است كه شرط عوض در آن شده باشد, ولي مسابقه به غير عوض ظاهراً قمار نيست . با اين توضيح در لغت قمار و با تعريف شيخ , مي توانيم بگوييم بازي شطرنج اگر بدون برد و باخت يعني بدون شرط عوض باشد, قمار نيست و نمي توان آن را حرام دانست . رواياتي كه شطرنج را قمار و ميسر يا باطل و مذموم دانسته , آن شطرنجي است كه شرط عوض در آن شده باشد كه غالباً در آن زمان ها اين چنين بود.

يك احتمال ديگر اين است كه چون اين بازي از ابر قدرت ايران وارد شده بود مسلمانان را به خود مشغول و جذب فرهنگ بيگانه مي كرد, از اين جهت مذمت شده است , كه مسلمانان از آن دوري كنند. احتمال سوم اين است كه اصلاً مؤمن بايد از بازي و مشغله هايي كه باعث غفلت از خدا و نماز و عبوديت مي شود, پرهيز كنند. از اين جهت اين گونه بازي ها مذمت شده است . بنابراين اگر در زمان ما يا زماني , شطرنج يا بازي هاي ديگر مفسده اي نداشته باشد و ضرري به فرد يا به جامعه نزند و شرط عوض در آن نشده باشد, نمي توان قاطعانه فتوا به حرمت آن داد. لكن بر مؤمنان وبا تقوايان است كه احتياط كنند و اگر مي خواهند فكرشان باز شود و بازي فكري كنند, تفكر در عظمت مخلوقات نمايند و از امور مهم تر باز بمانند. قرآن در صفات متقيان مي فرمايد: . مولي الموحدين اميرالمؤمنين فرمود: (23)

خلق نشده تا عمر خويش را به لهو و لغو سپري كند>.

(پـاورقي 1. كنزالعمال , ج 15 ص 215

(پـاورقي 2. همان , ص 218

(پـاورقي 3. همان .

(پـاورقي 4. بحارالانوار, ج 100 ص 53

(پـاورقي 5. فروع كافي , ج 6 ص 437

(پـاورقي 6. بحارالانوار, ج 76 ص 228

(پـاورقي 7. همان , ص 235

(پـاورقي 8. بااستفاده از دائرةالمعارف مصور, ص 801

(پـاورقي 9. وسائل الشيعه , ج 12 ص 242

(پـاورقي 10. همان , ص 242

(پـاورقي 11. فرهنگ معين , ج 4 ص 503

(پـاورقي 12. همان , ج 1 ص 457

(پـاورقي 13. عنكبوت (29 آيه 64

(پـاورقي 14. لقمان (31 آيهء 6

(پـاورقي 15. جمعه (62 آيهء 11

(پـاورقي 16. امام خميني , مكاسب محرمه , ج 1 ص 243

(پـاورقي 17. همان , ص 244

(پـاورقي 18. وسائل الشيعه , ج 12 ص 227

(پـاورقي 19. ملامهدي نراقي , مستندالشيعه , ج 14 ص 103

(پـاورقي 20. مكاسب محرمه , ج 1 ص 375

(پـاورقي 21. المنجد.

(پـاورقي 22. همان .

(پـاورقي 23. نهج البلاغه , قصار الحكم , شماره 37